Perspektywizm - inne spojrzenie czy inna rzeczywistość?

Termin perspektywizm pochodzi wprawdzie od Friedricha Nietzschego, ale niedawno wrócił w tajemniczy sposób, by pojawić się w brazylijskiej antropologii kulturowej jako nowe stanowisko wobec zagadnienia percepcji rzeczywistości wśród Indian Ameryki Pd. Nie pojawiła się jeszcze na ten temat żadna książka, a jedynie kilka prac, z których dwie miałem okazję niedawno przeczytać. Są to: Aparecida Vilaca, Chronically unstable bodies: Reflections on Amazonian corporalities, Journal of the Royal Anthropological Institute, 2005 oraz Eduardo Viveiros de Castro, Cosmological deixis and Amerindian perspectivism, Journal of the Royal Anthropological Institute, 1998.

Poglądy obydwóch antropologów są warte wzmianki, gdyż reprezentują bardzo podobne stanowisko do podejścia neoszamańskiego i niszczą resztki obiektywistycznej, akademickiej ortodoksji. W swoich tekstach Brazyliczycy postulują powrót do badania stosunku, jaki społeczności plemienne mają wobec kształtu, transformacji i dyferencjacji ciała, które rozwijane były m.in. przez Marcela Maussa. Kluczowy termin - "indiański perspektywizm", interpretują oni jako: Koncepcję, powszechną dla wielu ludzi na kontynencie, zgodnie z którą świat jest zamieszkiwany przez różne rodzaje podmiotów i osób, ludzkich i nie-ludzkich, które postrzegają rzeczywistość z różnych punktów widzenia.

Przykładowo, Indianie Panare w "codziennym stanie świadomości" postrzegają siebie jako ludzi, duchy jako duchy, a zwierzęta jako zwierzęta. Jednak zwierzęta drapieżne oraz duchy także posiadają swój własny, indywidualny sposób postrzegania innych istot, dzięki któremu widzą ludzi nie tylko jako zwierzynę łowną, ale same siebie postrzegają jako ludzi o antropomorficznym wyglądzie, posiadających swoje domy, zwyczaje i rytuały. Tak samo jak ludzie, zwierzęta posiadają ponadto swój system społeczny z szamanami, wodzami na czas wojny oraz tak samo jak oni dzielą się na egzogamiczne mojety.

Konsekwencje tej teorii są wielorakie, gdyż łamią wiele z antropologicznych schematów dotyczących dychotomii natura vs. kultura, etnocentryzmu, animizmu, a także ontyki ciało/dusza. Jak pisze de Castro: Amerykańscy Indianie nie tylko trzymają się z daleka od wielkiego kartezjańskiego rozłamu, które oddzieliło ludzkość od zwierzęcości, ale ich punkt widzenia antycypuje fundamentalną lekcję ekologii, którą dopiero zaczynamy asymilować. Indianie nie są etnocentryczni, a raczej kosmocentryczni w tym sensie, że nie przeciwstawiają natury kulturze uznając je w zamian za ciągłość, która dotyczy zarówno ludzi i zwierząt. Zamiast oddzielać nas grubą kreską od zwierząt uznają je za takie same istoty, jak my.

Kolejną, ważną dla perspektywizmu sprawą jest twierdzenie, iż to co odróżnia ludzi od siebie nie jest kwestią odmienności kulturowej, ale odmienności cielesnej. Dusza jest przy tym uważana za rzecz realną, ale podatną na ciągłe zmiany, wykradanie i gubienie. Jej głównym zadaniem jest jednak pomaganie w fizycznej transformacji. W ten sposób jaguar używając swojej duszy może upodobnić się do ludzi, zaś szaman zamienić się w jaguara i być przez nich postrzegany jako członek plemienia. Jeśli dana istota tego pragnie, może także żyć i odżywiać się na sposób charakterystyczny dla danego plemienia przez długi czas. Dusza i ciało są tu postrzegane jako nierozdzielne elementy, które warunkują siebie nawzajem. Metamorfoza ciała jest tutaj ideą, która jawi się jako całkowicie podstawowa dla zrozumienia plemiennego sposobu widzenia świata.

Perspektywizm jest jednym z najciekawszych nurtów w antropologii kulturowej ostatnich lat. W spójny sposób tłumaczy wiele z plemiennych mitów, ale także codziennych zachowań, jakie cechują członka lokalnej społeczności. Odrzuca także resztki etnocentryzmu w dyscyplinie pokazując, że jest możliwe uważne wsłuchanie się w to, co ma do przekazania inne ciało...